آموزش سیره زندگی اسلامی امام سجاد (ع)

به گزارش «شیعه نیوز»، بعثت و رسالت پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله) به فرمایش قرآن کریم «برای‌تزکیه و تعلیم ‌کتاب‌ و حکمت» بود.(‌جمعه /2) رسول مکرم(صلی الله علیه و آله) در تلاش بیست‌و‌سه ساله خود این وظیفه را به بهترین وجه به انجام رساندند.اما پس از رحلت ایشان، جامعه به سمت و سویی غیر از روش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) رفت و معارفی که مد نظر و مورد تأکید ایشان بود، مورد بی‌مهری قرار گرفت.(عاملی،الصحیح‌من‌سیرة‌النبی‌الاعظم(صلی الله علیه و آله): 1 /60 و61) کتابت و روایت سیره رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ممنوع شد و حاملان و مفسران کتاب خدا در انزوا قرار گرفتند.(ابن‌سعد،الطبقات: 6 / 7) با گذشت پنجاه سال از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در مقابل شهادت سبط پیامبر(علیه السلام)، مقاومت خاصی در جامعه اسلامی صورت نگرفت. در چنین شرایطی، امام چهارم حضرت علی بن الحسین(علیه السلام) در فضایی که با فضای مطلوب از دیدگاه اهل‌بیت(علیه السلام) فاصله بسیار داشت، به امامت رسیدند. امامان اهل‌بیت(علیه السلام) به عنوان جانشینان پیامبر عهده‌دار وظیفه آموزش دین و ارتقاء سطح دینی و معرفتی در بین مردم جامعه خود هستند و در دوره‌های مختلف با سبک‌ها و شیوه‌های مشترک یا متفاوت به انجام وظیفه خویش پرداختند.

شرایط عصر یزید علاوه بر تخریب شخصیت اهل بیت(علیه السلام) در نظر عوامِ بی‌اطلاع، به رویگردانی مردم از ایشان به واسطه ترس و عدم شناخت منجر شد. شرایط بد زمانه توسط امام سجاد(علیه السلام) چنین توصیف شده است: «در تمام مکه و مدینه بیست نفر نیستند که ما را دوست بدارند».(ابن‌ابی‌الحدید،شرح نهج البلاغه: 4 / 104)

امویان پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) آشکارا به شکستن قداست‌ها روی آوردند. پس از ارتکاب محرمات توسط یزید، اعتراض مدینه، با ارسال سپاهی در ذی‌حجه سال63 هجری قمری، به فرماندهی مسلم بن عقبه تبدیل به فاجعۀ حرّه شد.(دینوری،الامامة والسیاسه: 1 / 230)

این حرکت، علاوه بر آثار روانی و ایجاد رعب و وحشت فزاینده در تمام محدوده حکومت اموی، ایجاد و رواج فساد برنامه‌ریزی شده‌ای را در پی داشت. شکسته شدن حیاء عمومی، باز شدن باب گناه برای افراد، فضای یأس از رحمت الهی وفضای لهو و لعبی که با گسیل رقاصه‌ها و مطربان بعد از حرّه ایجاد شد(اصفهانی،الاغانی،9 / 54) مؤید برنامه‌ریزی امویان برای رواج فساد و ایجاد فضای خلاف دستورات اسلامی بود.

سیاست بی‌خبری مردم از معارف اصیل دینی نیز از جمله موارد مورد نظر و اهتمام امویان بود. زُهری از انس بن مالک که در حال گریه بود علت پرسید؟ انس پاسخ داد از عهد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) تنها نماز باقی مانده بود که آنرا هم ضایع کردید.(ابن‌عبدالبر،جامع بیان‌العلم: 2 / 244)

با توجه به این مسائل، امام‌سجاد(علیه السلام) نیز سیاست آموزش متقابل را پیش گرفتند، تا سیاست‌های انحرافی بنی‌امیه را از کار بیندازند. آموزش مردم برای شناخت و نزدیکی به اهل‌بیت(علیه السلام)، ابتدا با مقدمه‌سازی و آماده کردن مردم برای پذیرش مطالب صورت گرفت. این مقدمه‌سازی از طریق «القاء ادعیه» انجام شد که تقابل مستقیمی با حکومت نداشته باشد. چون ظاهر ادعیه به زعم بسیاری از مردم و خود حکومت، دوری از سیاست و عزلت از دنیاست، واکنش‌ها و حساسیت‌ها را کاهش می‌داد، لذا اعتراضی از این جهت به حضرت(علیه السلام) نمی‌شد.

با توجه به دور شدن مردم از شناخت شخصیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و جانشینان ایشان که با تنزّل مقام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همراه بود (عاملی، الصحیح: 1 / 121) فرازهایی از ادعیه به شناساندن مقام و شخصیت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) اختصاص یافت. (صحیفه‌سجادیه،دعای2) صلوات‌برمحمدوآل‌محمد(علیه السلام)که ترجیع‌بند بسیاری از ادعیه حضرت(علیه السلام) بود، یک آموزش در برابر سیاست لعن بر علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) بود که با توصیفات بعد از صلوات به آموزش شأن و مقام اهل‌بیت(علیه السلام) می‌پرداخت.

علاوه بر دعا، ایشان در مواقع مختلف، نسبت به شناساندن جانشینان و اهل‌بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) اقدام کردند. در شام که مردم شناختی از اهل‌بیت(علیه السلام) نداشتند، جریان پیرمردی که جسارت کرد معروف است.(ابن‌اعثم،الفتوح: 5 / 242) همچنین در کاخ یزید به معرفی مفصلی از خود اقدام کردند. (همان: 5 / 133) این در شرایطی بود که بنی‌امیه برای معرفی خودشان به عنوان اهل‌بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) تلاش داشتند.(مسعودی،مروج‌الذهب: 3 / 45)

شناساندن معارف صحیح اسلام و رفع بی‌خبری و انحراف و آموزش سبک صحیح زندگی اسلامی از دیگر برنامه‌های حضرت(علیه السلام) بود که در دو قالب آموزش‌های گفتاری و رفتاری پیگیری شد. روش آموزش گفتاری، از طریق ادعیه، احادیث، مواعظ و سفارشات به تمام کسانی که کلمات حضرت(علیه السلام) به ایشان می‌رسید انجام شد. بزرگ‌ترین نقش امام(علیه السلام) این بود که تفکر اصیل اسلام را به مردمی که در فقر اعتقادی به سر می‌بردند، آموزش دهند.(خامنه‌ای،پژوهشی درزندگی امام سجاد(علیه السلام):2 / 19)

آموزش اصول صحیح دین با تبیین مسائل اصلی آن

1. توحید و شناخت خدای متعال: «تو پروردگاری هستی که جز تو خدایی نیست، یکتا و یگانه‌ای، فرد و تنهایی».(صحیفه سجادیه،دعای47)

2.عدل الهی: «زمانی که به پایان عمرش رسید، او را به سوی آنچه از پاداش بسیار، یا عقاب دردناک فراخوانده ببرد...که همه آنها به واسطه عدل اوست».(صحیفه سجادیه،دعای1)

3. معاد و قبرو مرگ: «بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و چون مرگ فرا رسد، به مدد قرآن بر ما آسان کن اندوه جان کندن را... هنگامی که اعمال چونان قلاده‌هایی بر گردن‌ها افتد و از آن پس تا روز رستاخیز گورها مأوای ما شود». (صحیفه سجادیه،دعای42)

4و5. نبوت و امامت که شرح آن ذکر شد.

آموزش حمد و سپاس الهی به واسطه نعمت‌های الهی یکی دیگر از آموزش‌های حضرت بود که با یادآوری نعمت‌های پروردگار همراه بود: «سپاس خدای را بر آنکه خود را به ما شناساند و شکر خود را به ما الهام کرد و درهای علم را به ربوبیتش بر ما گشود و ما را به اخلاص در توحیدش دلالت نمود...».(همان،دعای1)

یکی دیگر از مباحثی که در ذیل آموزش گفتاری حضرت(علیه السلام) مطرح گردید، آموزش حقوق توسط ایشان بود. با طرح بحث حقوق، آموزش چگونگی رفتار بایسته و شایسته یک مسلمان برای انجام و استیفای حقوق در ارتباط با خدا، خود و دیگران داده‌شد. بدون آموزش نظام حقوقی اسلام هیچ کس حد و مرز خود را نمی‌شناسد و رعایت نمی‌کند؛ در نتیجه زمینه بروز اختلاف و هرج‌ و مرج در جامعه و عقوبت اخروی به واسطه رعایت نکرند حقوق به وجود می‌آید.(رساله حقوق)

حضرت(علیه السلام) برای آشنایی مردم با معارف عمیق سبک زندگی اسلام، دعایی به عنوان مکارم اخلاق و اعمال مورد رضایت پروردگار را آموزش دادند. مطالب این دعا نیز دقیقاً در راستای بیان حقوق می‌باشد. مسائل ابتدایی و اساسی سبک زندگی اسلامی با رعایت حوزه مهم حقوق محقق می‌شود.اما در ادامه راه، رعایت و رواج مسائلی بالاتر از حق فردی واجتماعی به عنوان کرامت انسانی، اوج نگاه کمال‌گرای سبک زندگی اسلام را که علاوه بر رعایت حقوق، خواستار رواج مکارم اخلاقی در بین پیروان خود است، بیان می‌کند. آموزش و پیاده‌سازی و معرفی این نوع سبک زندگی در جامعه امروز، نگاه جهان را به سبک زندگی اسلام متحول خواهد کرد.

توجه به فقه هم از جمله مسائلی بود که حضرت سجاد(علیه السلام) از آن غافل نبودند. تا جایی که بزرگان اهل سنت مانند شافعی(ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه: 15 / 274) و ابن شهاب زُهری (ذهبی،العبرفی‌خبرمن‌غبر: 1 / 19) درباره فقه حضرت(علیه السلام) سخن گفتند.

بحث درباره معارف اسلام در خانه و با فرزندان، یکی دیگر از این روش‌های آموزشی بود. زیدبن‌علی(علیه السلام)می‌گوید: «از پدرم درباره نمازی که در شب معراج به پیامبر(صلی الله علیه و آله) ابلاغ شد پرسیدم و پدرم پاسخ داد... ».(صدوق،من‌لایحضره‌الفقیه: 1 / 198) توجه به تربیت و بیان معارف برای فرزندان و خانواده، زیربنای فکری و اعتقادی جامعه را تصحیح و اصلاح و پایه سبک زندگی اسلامی را مستحکم خواهد کرد.
روش آموزش‌های رفتاری در کنار آموزش‌های گفتاری مورد توجه ویژه امام(علیه السلام)بود. در این حوزه با دو نوع رفتار آموزشی از ایشان مواجه می‌شویم:

1.رفتارهایی که با عمل خود آموزش می‌دادند: اهل‌بیت(علیه السلام) خود اولین عامل به دستورات الهی بودند و با این کار به مردم آموزش رفتاری می‌دادند و مردم را از راه غیر زبان به دین خدا دعوت می‌کردند. در رفتار امام‌سجاد(علیه السلام) شاهد رفتارهای آموزشی بسیاری هستیم. یکی از مهم‌ترین اعمال حضرت، گریه در هر فرصتی برای شهیدان کربلا بود.(ابن‌قولویه،کامل‌الزیارات: 107)

رفتارهای صحیح عبادی و سنت‌های صحیح رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)، با رفتار حضرت(علیه السلام) آموزش داده می‌شد. حضرت در اذان «حی‌علی‌خیرالعمل» را می‌گفتند و در اعتراض‌ها بیان