آیا صنعت گردشگری ایران نیازمند تغییر در ساختار سازمانی است؟

برخی از کارشناسان و فعالان حوزه گردشگری معتقدند دامنه فعالیت های بخش گردشگری آنقدر وسیع است که باید این صنعت را مستقل از میراث فرهنگی و صنایع دستی اداره نمود.

اما سوال اینجاست تفکیک گردشگری از ساختار سازمانی فعلی و استقلال آن تا چه اندازه می تواند منجر به افزایش بهره وری و کارایی این صنعت گردد؟

ادغام ها و تفکیک های سازمانی در این سال ها کم نبوده اند. این تلفیق و تفکیک ها هم همیشه منتقدانی داشته است. مصوبه هایی که وزارتخانه ها و سازمان ها را در هم تجمیع یا از هم جدا می کنند. در حالی که بخشی نگری و عدم وجود مدیریت یکپارچه بلای جان بسیاری از بخش های صنعتی، فرهنگی و بازرگانی محسوب می شود، سوال اصلی اینجا ست؛ این ادغام ها تا کنون تا چه حد موثر بوده اند؟ چه عواملی در موفقیت یا عدم موفقیت آن ها نقش داشته اند؟ و آیا تفکیک و جداسازی بعد از یک ادغام ناموفق می تواند شرایط را برای هر یک از بخش های جدا شده بهتر کند؟

یکی از مهم ترین و معروف ترین این ادغام ها که در سال های اخیر همواره با اما و اگرهای بسیاری همراه بوده است، به هم پیوستن سه سازمان ایرانگردی و جهانگردی، میراث فرهنگی و صنایع دستی بوده است. سازمان هایی که بعد از جدا شدن از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت صنعت و معدن، تحت عنوان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری زیر نظر نهاد ریاست جمهوری به فعالیت های خود ادامه می دهند. فعالیتی که همیشه زیر سایه این پرسش قرار داشته است که آیا این تلفیق کمکی به افزایش بهره وری و کارایی فعالیت های دولت در هر سه حوزه نموده است؟

شاید بیشتر منتقدین این ادغام را بتوان در صف فعالین و دست اندکاران صنعت گردشگری یافت. افرادی که معتقدند ماهیت فعالیت های گردشگری به گونه ای است که می تواند به عنوان یک نهاد مستقل و حتی در قالب یک وزارتخانه مجزا باز تعریف شود. "دنیای سفر" با دکتر محمدرضا فرززین، دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی و بابک مغازه ای، کارشناس گردشگری و مسئول هماهنگی گروه کاری تشکل های حامی گردشگری پایدار درباره این موضوع به گفتگو نشست.

بابک مغازه ای درباره ادغام این سه سازمان با یکدیگر به دنیای سفر گفت: همراهی این سه بخش با یکدیگر بدون ایراد است. میراث فرهنگی و صنایع دستی از یک جنس هستند. به عبارتی صنایع دستی ما نیز بخشی از میراث فرهنگی ملموس ما به حساب می آید. اما همراهی این دو بخش با گردشگری در ظاهر بدون ایراد است اما در سطح مدیریتی و اجرایی تفاوت هایی وجود دارد.

وی در ادامه اضافه کرد: در حوزه میراث فرهنگی بیشتر با مبحث پایش، نظارت، ماندگاری و پایداری مواجه هستیم در حالی که در حوزه گردشگری بحث بر سر توسعه و افزایش است و از این جهت گردشگری جنبه کارکردی و اقدامی بیشتری دارد. همین موضوع می تواند در سطح مدیریتی گاهاً اختلافات و تعارضاتی را ایجاد کند. اگر بخواهیم به حوزه گردشگری قدری جامع تر نگاه کنیم صنایع دستی و میراث فرهنگی ارتباطات موضوعی را با این صنعت دارند و به ویژه در کشور ما یکی از مهمترین منابع گردشگری محسوب می شوند. اما در شکل کلی، گردشگری دارای اشکال و جنبه های دیگری نیز هست. اگرچه حضور سه بخش میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در کنار هم باعث شده که تمرکز این صنعت در ایران بیشتر بر گردشگری تاریخی و فرهنگی باشد، اما حوزه گردشگری بسیار وسیع تر است و شمول کارکردی بیشتری دارد.

این کارشناس گردشگری در این باره که آیا تفکیک گردشگری از دو سازمان دیگر و تبدیل آن به یک وزاتخانه می تواند بخشی از مشکلات عدم وجود مدیریت یکپارچه گردشگری کشور را حل نماید یا خیر، بیان کرد: هم آری هم نه. صرفاً تشکیل وزارتخانه نمی تواند ضامن توسعه گردشگری و حل این ماجرا باشد. این برنامه ریزی ها و سیاست گذاری ها هستند که تعیین کننده اند. لزوماً ادغام یا تفکیک تحولی ایجاد نمی کند، بلکه به شرط برنامه ریزی و سیاستگذاری درست است که می توان نگاهی رو به جلو و همگام با توسعه پایدار داشت.

محمدرضا فرزین، دکترای اقتصاد و دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص ساختارهای سازمانی گردشگری به خبرنگار دنیای سفر گفت: ساختارهای سازمان های گردشگری در دنیا از چند الگو پیروی می کنند. یکی از این الگو ها تلفیق سازمان گردشگری با سازمان حمل و نقل است که بیشتر در کشورهای آسیای شرقی مانند چین، ژاپن و کره رواج دارد. در برخی دیگر از کشورها مانند اسپانیا، سازمان های گردشگری با وزارتخانه های تجارت و بازرگانی ترکیب شده اند. در کشورهایی نظیر برزیل نیز گردشگری و ورزش در هم آمیخته اند. برخی دیگر نیز الگویی شبیه به ما دارند مانند انگلستان که گردشگری و میراث فرهنگی تحت نظر یک نهاد قرار دارند. برخی دیگر از کشورها مانند ترکیه نیز وزارت گردشگری دارند. بنابراین گردشگری در دنیا از ساختارهای متفاوتی پیروی می کند.

وی در خصوص ساختار سازمانی گردشگری در ایران تصریح کرد: من معتقدم فعالیت گردشگری بیشتر یک تجارت است به همین دلیل بهتر است گردشگری با سازمان های تجاری ما نزدیک تر باشد. مثلاً شاید بهتر باشد سازمان گردشگری را با سازمان توسعه و تجارت وزارت صنعت، معدن و تجارت یکی کنیم. بدلیل اینکه گردشگری ماهیتاً یک تجارت است و اینگونه بیشتر می توانیم روی کانال های بازاریابی آن تمرکز کنیم. بهتر است کارشناسان آن نیز از رشته های مدیریت بازرگانی و مدیریت گردشگری باشند که بازرهای مختلف را بشناسند و بازاریابی بدانند. البته این طرح ها دارای مزایا و معایبی هستند ولی همه این پیشنهادات قابل بررسی است.

این دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص وضعیت گردشگری در ساختار سازمانی کنونی تصریح کرد: متاسفانه مشکل ادغام گردشگری با میراث فرهنگی در این است که عملاً گردشگری در میراث هضم شده است. میراث فرهنگی سابقه تاریخی بیشتری دارد و کارشناسان قدیمی تری نیز دارد. اما گردشگری در ایران یک فعالیت نو بود و عملاً هم به خوبی پا نگرفته بود. بعد از انقلاب هیچگاه نتوانستیم یک سازمان گردشگری تخصصی داشته باشیم. عموماً افرادی هم که در دولت های مختلف مسئول سازمان گردشگری شدند از بخش های دیگری به گردشگری آمدند که تخصص لازم را نداشتند. بنابراین ما نتوانستیم یک نهاد تخصصی مناسب را بعد از انقلاب در حوزه گردشگری شکل دهیم.  عملاً بیشتر بودجه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری صرف بازسازی و مرمت می شود و این یکی از مشکلاتی است که ما در ساختار کنونی گردشگری با آن مواجهیم.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص این که آیا به صرف تفکیک می توان این مشکلات را حل نمود، پاسخ داد: طبیعی است که به صرف تفکیک اتفاق خاصی نمی افتد چون تجربه در ایران نشان داده تغییرات سازمانی عملاً در ظاهر اتفاق می افتند. یعنی روابط و ساختارها اصلاح نمی شود فقط ساختمان ها هستند که جدا می شوند. درست مانند وزارت صنعت و معدن و بازرگانی که در ظاهر در هم ادغام شده اند اما هنوز بخش های شان از یکدیگر منفک است. معمولاً تفکیک ها و ادغام ها در کشور ما به خوبی صورت نگرفته است و خیلی نتوانستیم مدل های موفقی در آن ها داشته باشیم. باید بتوانیم تفکیک را در قالب یک برنامه بلند مدت انجام دهیم. این کار باید مبتنی بر یک تغییر نگاه استراتژیک با یک کار برنامه ریزی شده باشد.

فرزین در رابطه با تبدیل گردشگری به یک وزارتخانه مجزا توضیح داد: وزارتخانه شدن یک فعالیت به این معنا نیست که آن فعالیت خیلی مهم است. مثلا فعالیت برنامه و بودجه ما که یکی از مهمترین فعالیت های کشور است در قالب یک سازمان اداره می شود. علاوه بر آن وزارتخانه بحث تعاملات با مجلس را هم دارد که کار را برای متصدیان سخت تر می کند. سازمانی که زیر نظر رئیس جمهور باشد هم می تواند استقلال لازم را داشته باشد و فعالیت هایش را پیش ببرد. به نظر من وزارتخانه شدن در حال حاضر نمی تواند خیلی کمکی به بخش گردشگری ما بکند.

با وجود این تفاسیر به نظر نمی رسد که هنوز تصمیمی جدی برای تفکیک گردشگری در ساختار سازمانی فعلی و پیوستن آن به نهادی دیگر یا استقلال آن وجود داشته باشد. گردشگری همچنان باید بر سر بودجه با میراث فرهنگی به رقابت بپردازد و برای توسعه با نهادهای دیگری از جمله وزارت ورزش و جوانان، وزارت بهداشت و سازمان حفاظت محیط زیست، همکاری و حتی گاهاً درگیری و نزاع داشته باشد.