گردشگری اجتماع محور، راهی بسوی تحقق اهداف رشد فراگیر

رشد فراگیر به کمک برنامه های کلان توسعه پایدار در کشور آمده است و قصد دارد با حمایت از سرمایه های اجتماعی و فقرزدایی علاوه بر حفظ محیط زیست گامی موثر در دستیابی به اهداف اقتصادی بردارد.

بعد از امضای سند همکاری دفتر "برنامه عمران سازمان ملل متحد" با "وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی"، پروژه ی بین المللی "توسعه مدل ملی حمایت اجتماعی و توانمند سازی" کلید خورد. این پروژه درصدد است تا با بهره مندی از دستاوردهای بین المللی و الگوهای علمی برنامه عمران سازمان ملل متحد، برنامه های کلان توسعه پایدار در کشور را تقویت نماید و با تمرکز بر کاهش فقر در روستاهای ایران "رشد فراگیر" و توجه بیشتر به افراد محروم را میسر سازد.

رشد فراگیر درصدد است علاوه بر تحقق اهداف اقتصادی، از منابع طبیعی و محیط زیست حفاظت نماید و با در نظر گرفتن ملاحظات اجتماعی، به پایداری اجتماعی- فرهنگی نیز دست یابد. این پروژه بین المللی که به دنبال ایجاد اشتغال و فقرزدایی است، گردشگری اجتماع محور را راهی برای ایجاد معیشت جایگزین و کم کردن فشار از روی منابع طبیعی در عین ایجاد شغل و درآمد برای روستاییان می داند.

سید ابوالفضل میرقاسمی، مدیر اجرایی ملی پروژه ی بین المللی "توسعه مدل ملی حمایت اجتماعی و توانمند سازی" در گفت و گو با «دنیای سفر» درباره سهم گردشگری اجتماع محور و پتانسیل های آن در پیشبرد اهداف این پروژه گفت: هدف اصلی پروژه هایی که از طریق سازمان ملل و با حمایت مالی صندوق جهانی تسهیلات محیط زیست (GEF) حمایت می شوند، حفظ و احیای محیط زیست است. جهل و ناآگاهی، حرص آزمندان، خلاهای قانونی و همپوشانی وظایف و مسئولیت ها و بسیاری دیگر تنها بخشی از عوامل تخریب محیط زیست هستند. با این حال، یکی از عوامل مهم تخریب محیط زیست، نیاز نیازمندان است.

وی افزود: با پیشرفت فناوری، آهنگ تحلیل و تخریب منابع طبیعی روز به روز شدت و از سوی دیگر، بدلیل ارتقای سطح بهداشت، جمعیت افزایش یافته و در نتیجه بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی تشدید شده است. حال اگر بخواهیم جلوی تخریبی که از طریق نیاز نیازمندان ایجاد می شود، گرفته شود باید برای آن ها، معیشت جایگزین یا مکمل داشته باشیم. کشت گیاهان دارویی، توسعه صنایع دستی و صنایع تبدیلی و تکمیلی و همچنین گردشگری، راه حل هایی برای ایجاد معیشت جایگزین هستند که می توانند برای روستاییان شغل و درآمد ایجاد نمایند.

میرقاسمی ادامه داد: گردشگری صنعتی فصلی است و به همین دلیل نیاز داریم که در کنار آن تولید و فروش صنایع دستی، تولید عرقیجات گیاهی، محصولات فرعی جنگل- مرتع و مشاغل دیگری را نیز شناسایی و ایجاد نماییم. درحقیقت راه حل های پیشنهادی باید به صورت یک بسته تعریف و معرفی شوند و تک بعدی نباشند. نمی توانیم برای یک منطقه فقط گردشگری داشته باشیم.

مدیر پروژه حمایت اجتماعی و توانمندسازی (NSPM) درباره تبعات توسعه گردشگری در روستا بیان کرد: اگر گردشگری بر طبق اصول درستی گسترش نیابد منجر به بروز اختلافات متعددی در روستا خواهد شد. برای مثال اگر توسعه گردشگری اجتماع محور نباشد و فردگرا محقق شود، تنها نخبگانی که از وضع مالی بهتری برخوردارند، از محل گردشگری درآمد خواهند داشت، و همین امر منجر به ایجاد نابرابری می کند و به جای حل مشکلات روستا، یک معضل جدید به آن اضافه می کند.

میرقاسمی در پاسخ به این سوال که آیا اجرای پروژه های گردشگری به ظرفیت سازی و اقدامات و پیش شرط های عدیده نیاز دارد یا خیر گفت: با توجه به این که مردم روستایی، غالبا افرادی ساده، صمیمی و مهمان نواز هستند، توسعه گردشگری اجتماع محور سخت تر از سایر انواع گردشگری نیست. البته افراد علاقمند، به یک آموزش اولیه در خصوص کلیات گردشگری و الزامات آن، نیاز دارند. خوشبختانه در حال حاضر دستگاه ها و ارگان های زیادی به حوزه توانمندسازی و اشتغالزایی علاقمند شده اند. شاید دلیل این امر تبعات سیاسی و اجتماعی است که فقر، بی عدالتی اجتماعی و بیکاری می تواند از خود به جای بگذارد و امنیت منطقه را با مشکل رو به رو سازد؛ به همین دلیل ارگان های بسیاری مانند بنیاد علوی (وابسته به بنیاد مستضفان)، در ساختارهای سازمانی خود، معاونت "اجتماعی" و "توانمندسازی" ایجاد کرده اند. علاوه بر این، سمن های زیادی نیز تمایل دارند به حوزه گردشگری ورود پیدا کنند.

وی اظهار کرد: البته اگر این دستگاه ها اصولی را که لازمه موفقیت کار است رعایت نکنند بالطبع ممکن است توسعه گردشگری نتیجه منفی بدهد و به جای تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد بین مردم محلی، سبب بروز اختلاف داخلی در سطح روستا شود.

مدیر پروژه حمایت اجتماعی و توانمندسازی (NSPM) اضافه کرد: معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، کتاب گردشگری اجتماع محور (از انتشارات کمیته دایمی همکاری اقتصادی تجاری سازمان همکاری اسلامی- COMCEC) را ترجمه و منتشر نموده است تا از تجربیات بین المللی در این حوزه بهره مند شود. تجربیات چهل و پنج کشور در این کتاب مستند شده است. با بهره گیری از این منابع و مشورت با افراد آگاه، ما را از سعی و خطا بیهوده باز می دارد و مانع از تبعات منفی آن می شود.

میرقاسمی درباره معیارهای انتخاب روستاهای هدف برای اجرای این پروژه تصریح کرد: در پروژه منارید که مطالعات تدوین سند آن در سال 1387 شروع شد، از 19 شاخص برای انتخاب عرصه های کاری استفاده شد. بعد از آن که نوزده شاخص تعریف شد، مکاتبه ای با تمام ادارات کل منابع طبیعی استانها انجام شد و از آن ها خواستیم تا پیشنهادات خود را به ما ارائه دهند. پیشنهادات آن ها را با شاخص های خود تطبیق دادیم و سپس بر این اساس، عرصه های کاری پروژه را انتخاب نمودیم. اما در حال حاضر وزارت خانه های دیگر از مطالعاتی که پیش تر توسط خود سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای شناسایی روستاهای دارای پتانسیل گردشگری صورت گرفته، استفاده می کنند.

وی درباره مشکلات و چالش های چنین پروژه هایی در تعامل با مردم محلی تصریح کرد: بافت فرهنگی و اجتماعی روستاها با یکدیگر متفاوت است. برخی درونگرا و برخی دیگر برونگرا هستند. برخی از روستاها به دلیل امکان بروز تبعات منفی، ممکن است از توسعه گردشگری، استقبال نکنند. البته این مسائل را نیز با آموزش می توان حل کرد. اگر مردم به آیین و اصول فرهنگی خود پایبند باشند و به آن افتخار کنند، هیچگاه نمی گذارند آیین ها، مراسم فرهنگی، آداب و رسومشان دستخوش تغییر شود و به جای اینکه رنگ ببازند و هم رنگ گردشگران شوند، سعی می کنند که آن ها را تحت تاثیر خود قرار دهند. گرچه در مکان هایی که توسعه گردشگری شتاب زده بوده، اختلاط فرهنگی پیش آمده و بافت اجتماعی روستا به هم خورده است.

میر قاسمی خاطر نشان کرد: پروژه ما در راستای رویکرد رشد فراگیر است. رشد فراگیر تاکید می کند که در فرآیند توسعه علاوه بر ملاحظات اقتصادی باید ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، زیست محیطی، نهادی و بسیاری موارد دیگر رعایت شود. تفاوت اصلی این رویکرد با توسعه پایدار در فراهم کردن فرصت های برابر و طرفداری بیشتر از فقرا و محرومین است. یعنی اگر با دیدگاه رشد فراگیر برای توسعه گردشگری وارد روستایی می شوید، نباید تنها به افراد پیشرو و نخبه که از وضعیت مالی بهتری برخوردارند، فرصت داده شود. بلکه باید به افراد فقیر روستا نیز آموزش و تسهیلات کافی داد تا آنها هم از مزایای توسعه گردشگری منتفع شوند. حتی اگر این افراد نمی تواند بصورت مستقیم نفعی ببرد حداقل به شکل غیر مستقیم منتفع شود؛ مثلاً  اگر گردشگر می خواهد از جاذبه ای بازدید کند، تا آنجا که ممکن است، تورلیدر از خانواده فقیر باشد، یا صنایع دستی و مواد غذایی (خشکبار) و محصولات لبنی بفروشد. به هر حال هر کس باید نقشی داشته باشد و گردشگری نباید در انحصار یک فرد یا یک قشر خاص در روستا باشد. زیرا در درازمدت به اختلاف طبقاتی در جامعه روستایی دامن می زند و مشکلات بسیاری در روستا ایجاد می کند.

وی درباره نحوه مشارکت روستاییان در فرایند برنامه ریزی گفت: پروژه های بین المللی بدنبال ظرفیت سازی و توان افزایی هستند و معمولا بجای آن که مشکل یک منطقه را حل کنند، در تلاشند روش تحلیل مشکلات و حل مسائل را به جامعه روستایی و بهره برداران محلی یاد دهند. در پروژه های منارید و حبله رود تمام تلاش ما بر این اصل استوار بود که همه چیز از ابتدا یعنی از مرحله شناخت مسائل، مشکلات، پتانسیل ها، طراحی، اجرا، نگهداری و پایش و ارزیابی با حضور مردم و با رویکرد کاملاً مشارکتی صورت پذیرد. در آن پروژه ها، گروهی تحت عنوان "گروه توسعه روستایی" متشکل از گروه های ذی نفع گوناگون در روستا شکل می گیرد که در کنار هم برنامه توسعه روستا را تهیه می کنند و به کمک همدیگر آن را اجرا می نمایند. کار اصلی ما تسهیلگری و در صورت لزوم، ارائه حمایت های فنی و مالی است.

مدیر پروژه