چگونه کتاب تاریخ را بخوانیم؟/ از «شایعه حذف سلسله‌های شاهنشاهی» تا «شناخت تاریخ با نگاه چند بُعدی»

به گزارش خبرنگار آموزش و پرورش خبرگزاری فارس، دکتر عباس پرتوی مقدم عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی است؛ وی دارای دانشنامه دکتری تاریخ ایران اسلامی از دانشگاه شهید بهشتی است.

دکتر پرتوی مقدم تا سال 1387 در دبیرستان‌های تهران مشغول به تدریس درس تاریخ بوده و پس از آن تا کنون در گروه برنامه‌ریزی و تألیف تاریخ دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی مشغول فعالیت است.

* کتاب جدید تاریخ در دوره متوسطه اول همراه با اجتماعی و جغرافیا با عنوان مطالعات اجتماعی

عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گفت: در نظام آموزشی گذشته در دوره راهنمایی تحصیلی (متوسطه اول کنونی) درس تاریخ به صورت برنامه و کتاب درسی مستقل ارائه می‌شد ولی در نظام جدید آموزشی، این درس به همراه اجتماعی و جغرافیا در کتابی تحت عنوان مطالعات اجتماعی تجمیع شده است؛ در حقیقت تجمیع سطحی از تلفیق به شمار می‌رود.

وی افزود: در چارچوب برنامه درسی مطالعات اجتماعی، رویکرد، اهداف و انتظارات بخش تاریخ نسبت به کتاب سابق به طور چشمگیری تغییر کرده کرده است.

* نگاه جامع و متعادل به تاریخ در حوزه مطالعات اجتماعی

پرتوی مقدم ادامه داد: برنامه درسی مطالعات اجتماعی نگاهی متعادل و متوازن به تاریخ دارد و یادگیری و آموزش تاریخ را محدود به تاریخ سیاسی و محصور در رویدادها و تحولات مربوط به حوزه قدرت سیاسی و رفتار و عملکرد زمامداران و حاکمان نمی‌کند؛ بلکه به وجوه مختلف و متفاوت تاریخی یعنی حوزه‌ها و ابعاد اجتماعی، فرهنگی، هنری و اقتصادی نیز در پیوند و ارتباط با تحولات سیاسی و نظامی، توجه و اعتنای ویژه‌ای دارد.

وی با بیان اینکه در واقع برنامه درسی جدید، نگاه علمی و جامع‌تری نسبت به تاریخ و گذشته دارد، افزود: زیرا نگاه تک بعدی به تاریخ و تقلیل آن به حوزه سیاست را مانع شناخت درست حتی همان حوزه سیاسی می‌شمارد، چرا که ابعاد و حوزه‌های مختلف تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در ارتباط و پیوندی ناگسستنی با هم عمل می‌کنند و تأثیر و تأثر متقابل بر یکدیگر می‌گذارند؛ بنابراین، بخش تاریخ کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌های هفتم، هشتم و نهم، با چنین نگاه و رویکردی تألیف شده است.

* دوره‌های تاریخی در کتب درسی تغییر نکرده است

عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی اظهار داشت: بخش تاریخ کتاب‌ مطالعات اجتماعی پایه‌های هفتم، هشتم و نهم از حیث کرونولوژی (زمان‌بندی تاریخی) با کتاب تاریخ پایه‌های اول تا سوم مقطع راهنمایی تغییری نداشته است. یعنی در پایه هفتم دانش‌آموزان به مطالعه و کاوش در دوره باستان می‌پردازند و در پایه هشتم تاریخ صدر اسلام و تحولات تاریخ ایران از ورود اسلام تا پایان حکومت تیموریان را می‌خوانند.

وی ادامه داد: محتوای تاریخی پایه نهم کتاب مطالعات اجتماعی همچون کتاب تاریخ سوم راهنمایی سابق، اختصاص به رویدادها و تحولات مهم و سرنوشت‌ساز تاریخ ایران از تشکیل حکومت صفوی در ابتدای قرن دهم هجری قمری تا رحلت امام خمینی (ره) دارد.

* تغییر در رویکرد آموزش و یادگیری تاریخ/ کاوشگری و فعالیت‌محوری جایگزین انتقال گزاره های تاریخی و حافظه محوری

پرتوی مقدم با بیان اینکه برنامه درسی مطالعات اجتماعی در موضوع آموزش و یادگیری - یاددهی تاریخ، بر فعالیت و کاوشگری توجه و تأکید خاصی دارد، افزود: این برنامه صرفاً در پی آن نیست که ذهن دانش‌آموز را انباشته از مجموعه‌ای از مفاهیم، گزاره‌ها و داده‌های تاریخی مانند سلسله وقایع و رویدادها، اسامی شخصیت‌ها، مکان‌ها، رقم سال‌ها و غیره سازد بلکه به دنبال آن است که از طریق محتوای آموزشی، شرایط و فرصت‌هایی را فراهم آورد که یادگیرندگان با انجام فعالیت و کاوشی از قبیل گردآوری و بررسی شواهد و مدارک، مذاکره و مباحثه و ... ) در سطح و اندازه خود به تفکر و تأمل در گذشته و میراث تاریخی جامعه و کشور خود همت کنند.

وی توضیح داد: به عبارتی دیگر در برنامه درسی مطالعات اجتماعی گزاره‌ها و داده‌ها تاریخی هدف تلقی نمی‌شوند، بلکه ابزار و بهانه‌ای برای یادگیری و رشد و تربیت اجتماعی و سیاسی شناخته می‌شوند.

* هدف اصلی درس تاریخ کمک به فرایند بازیابی هویت ملی، فرهنگی و اجتماعی دانش‌آموز است

پرتوی مقدم گفت: یکی از اهداف مهم درس تاریخ این است که به فرایند بازیابی هویت ملی و فرهنگی و اجتماعی دانش‌آموز کمک کند چرا که هویت فردی و جمعی مردمان و جوامع مختلف در طول تاریخ شکل می‌گیرد و قوام می یابد و آموزش تاریخ باید به صورتی باشد که نقش مؤثر و سازنده‌ای در هویت‌یابی و هویت‌بخشی فراگیران ایفا نماید.

* آیا در برنامه درسی مطالعات اجتماعی، تاریخ کمرنگ شده است؟

عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: با تجمیع درس‌های سه‌گانه تاریخ، جغرافیا و علوم اجتماعی در کتاب مطالعات اجتماعی، زمان و ساعت تدریس هفتگی این دروس، یعنی سه جلسه 60 دقیقه‌ای در هفته، نیز تجمیع شده و هیچ‌گونه تغییری نداشته است، اما حجم محتوا (تعداد صفحه‌ها) در مجموع نسبت به کتاب‌های سه‌گانه دوره راهنمایی سابق، تا حدود قابل توجهی کاهش یافته است.

وی اضافه کرد: با این حال برخی از دبیران محترم مطالعات اجتماعی از حجم زیاد کتاب گلایه دارند اما لازم است به این نکته توجه داشت که بخش زیادی از حجم کتاب درسی مطالعات اجتماعی را نمودارها، جداول‌، تصاویر و نقشه‌ها تشکیل می‌دهند و حجم نوشتاری کتاب نسبت به کتاب‌های سابق خیلی کمتر شده است.

پرتوی مقدم افزود: این نکته هم لازم به توضیح است که کمیت و حجم محتوای کتاب‌های درسی به تنهایی نمی‌تواند، دلیلی بر کمرنگ یا پررنگ بودن مواد درسی خاصی باشد؛ چرا که شیوه طراحی و ساماندهی محتوای آموزشی، نقش و اثربخشی زیادی بر کیفیت آموزش و یادگیری دارد. با این حال در برنامه درسی جدید دقت و توجه شده است که حجم محتوای آموزشی نسبت متعادل و مناسبی با ظرفیت ذهنی دانش‌آموزان و زمان تدریس هفتگی داشته باشد.

* تصاویر تاریخی کتاب مطالعات اجتماعی جنبه تزئینی ندارد

عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گفت: با توجه به اینکه رویکرد کتاب مطالعات اجتماعی رویکرد کاوشی است، به ابزارها و رسانه‌های دیداری و بصری مانند نقشه‌ها، تصاویر و نمودارها توجه دارد.

وی تصریح کرد: تصاویر در این کتاب صرفاً جنبه تزئینی ندارند و هر کدام از آنها دستمایه یک فعالیتی قرار گرفته‌اند تا دانش‌آموزان از طریق آنها به نگرش و یا  درک و دریافتی علمی برسند.

* مسئله و مشکل، حجم کتاب‌های درسی است یا شیوه‌های ارزشیابی و سنجش؟

پرتوی مقدم با بیان اینکه بخش عمده‌ای از انتقاداتی که به حجم زیاد کتاب‌های درسی می‌شود، ناشی از مشکلات و کاستی‌های شیوه ارزشیابی و سنجش است، اظهار داشت: در نظام سنجش و ارزشیابی مبتنی بر حافظه محوری و جزئی نگری است که حجم محتوای آموزشی تبدیل به یک معضل و مشکل اساسی می‌شود؛ زیرا در این شکل از ارزشیابی و سنجش، فرض بر آن است که فراگیران الزام و اجبار دارند که تمامی واژه‌ها، عبارت‌ها و جمله‌های کتاب درسی را عیناً با همان نظم و ترتیبی که در کتاب درج شده‌اند به صورت شفاهی یا کتبی به دبیر خود بازخورد دهند. این شکل از ارزشیابی و سنجش علاوه بر آنکه هیچ نسبتی با تربیت، رشد و خلاقیت ندارد، لذت و شوق یادگیری را در وجود فراگیران از بین می‌برد و موجب افزایش اضطراب و استرس در آنها می‌شود و نهایتاً محدودیت موانعی را در مسیر آموزشی ایجاد می‌کند.

وی توضیح داد: به باور بنده اصلاح شیوه و روش‌های سنجش و ارزشیابی حافظه‌محور، ضرورت و گامی بزرگ و اساسی در مسیر تحول نظام آموزشی به شمار می‌رود که پیامدهای آن، قرار گرفتن آموزش و یادگیری در مسیر رشد و تربیت و برداشتن فشار از دوش برنامه‌ریزان و مؤلفان کتاب‌های درسی برای کاهش پیاپی محتوای آموزشی است.

عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: اگر تلقی ما از ارزشیابی، فقط سنجش و آزمودن میزان محفوظات و حجم انباشت ذهنی یادگیرندگان باشد، پس با این حساب تکلیف درک، استدلال، تفسیر، قضاوت و خلاقیت چه می‌شود؟ اگر قرار باشد دانش‌آموزان دقیقاً واژه به واژه و سطر به سطر کتاب درسی را به طور موقت تا لحظة امتحان، به خاطر بسپارند و سپس به سرعت بخش عمدة آن را فراموش کنند، پس تکلیف اهداف و انتظاراتی که برای این حوزه یادگیری معین شده، یعنی هویت‌جویی، بینش تاریخی، عبرت‌آموزی، درک و فهم مسائل و چالش‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی حال و خیلی هدف‌های دیگر چه می‌شود؟

وی با اشاره به اینکه برنامه درسی مطالعات اجتماعی در پی آن است که ارزشیابی منحصر به آزمون‌های پایانی و محدود به سنجش میزان محفوظات دانش‌آموزان نشود ، افزود: یعنی بر ارزشیابی مستمر و فعالیت‌محور در طول سال تحصیلی تأکید و توجه خاص دارد و تصریح می‌کند که نمره پایانی فراگیران باید برآیند فعالیت و تلاش‌های آنها حتی علاقه و تمایل نشان دادنشان در طی سال تحصیلی باشد.

پرتوی مقدم با بیان اینکه من همواره در جلسات مختلفی که با همکاران دبیرمان داریم از آنان خواهش می‌کنم که در حوزه ارزشیابی از سخت‌گیری و دقت‌ انگاری و حافظه‌سنجی صعب، پرهیز کنند، ادامه داد: در واقع منطق و فلسفه وجودی این درس در برنامه درسی این بوده که فرزندان این مرز و بوم را به میهن و آب و خاک خود علاقه‌مند سازد و آنان را با گذشته جامعه خویش آشنا کند.

وی اضافه کرد: در شرایطی که خرید و مطالعه کتاب در کشور ما، شرایط چندان مناسبی ندارد، مشاهده می‌شود که کتاب‌های تاریخی بعد از کتاب‌های ادبی مورد توجه و استقبال هستند و ملاحظه می‌گردد که سریال‌های تاریخی به شدت مورد استقبال مردم قرار می‌گیرند؛ بنابراین، ایرانیان خصلتاً نسبت به تاریخ علاقه و توجه دارند و نباید در حوزه آموزش تاریخ کاری انجام داد که موجب بی‌رغبتی و یا دل‌زدگی دانش‌آموزان به تاریخ و تاریخ‌خوانی شود؛ بلکه بالعکس برنامه و کتاب درسی تاریخ و مطالعات اجتماعی باید شرایطی را ایجاد کند که فراگیران به شکل مادام‌العمر، ترغیب و علاقه‌مند به مطالعه و کاوش تاریخ گردند.

* سرنوشت سلسله‌های شاهنشاهی از کتاب‌های تاریخی

پرتوی مقدم گفت: اول اشاره کنم به شایعه بی‌پایه و نادرستی که چند سال پیش دامنگیر شد و مدت‌ها اذهان عمومی را متوجه خود کرد. اگر قرار باشد تغییری در متن و محتوای کتاب‌های درسی انجام شود، لاجرم باید از مسیر گروه‌های درسی در دفتر تألیف صورت گیرد؛ بنده تا این لحظه که خدمت شما هستم، هیچ‌گاه به صراحت یا تلویحاً، کتبی یا شفاهی از مسئولی در دفتر تألیف کتاب‌های درسی، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و یا وزارتخانة آموزش و پرورش، مطلبی در باب حذف شاهان یا سلسله‌های شاهی نشنیده و نخوانده‌ام.

وی افزود: اصلا چنین بحثی نبوده و نخواهد بود؛ چراکه هیچگونه مبنای علمی، آموزشی و تربیتی ندارد. از حیث علمی و آموزشی معنا ندارد که یک بخشی از تاریخ نادیده گرفته شود.

* اعتقاد داریم که تاریخ به صورت یک‌بُعدی شناخته نمی‌شود

 عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی اظهار داشت: این موضوع و مبحث که نباید علم تاریخ و مطالعه تاریخ را منحصر به یک حوزه و یک بُعد از تاریخ کرد، مسئله‌ای است که سال‌ها در حوزه کارشناسی، جلسات و پژوهش‌ها، مورد و توجه و بحث بوده است. یکی از انتقاداتی که همواره به کتاب‌های درسی تاریخ وارد شده، این بوده که چرا عمده محتوای آنها منحصر به تاریخ سیاسی است و چرا به تاریخ اجتماعی و تاریخ فرهنگ کم‌توجهی شده و چرا تاریخ اقتصادی در کتاب‌های درسی مغفول مانده است.

وی ادامه داد: به نظر بنده این ایراد بر کتاب‌های درسی تاریخ وارد است؛ از این رو در  طراحی برنامه‌ها و تولید محتوای جدید تلاش می‌شود که تعادل و توازنی منطقی و معقول در حوزه تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایجاد شود تا موقعیت و فرصت مطلوبی برای دانش‌آموزان فراهم آید که درک بهتری از گذشته‌اش پیدا کنند.

* به دانش‌آموزانم می گفتم کتاب درسی تاریخ وحی مُنزل نیست

پرتوی مقدم گفت: من هنگامی که سر کلاس می‌رفتم در اولین جلسة کلاس، به دانش‌آموزان می‌گفتم «بچه‌ها کتاب تاریخ وحی مُنزل نیست که کلمات و عبارت‌های آن تقدس داشته باشند و قابل نقد و چون و چرا نباشند، این کتاب را یکی مانند من نوشته است بنابراین اینگونه نگاه نکنید هر آنچه نوشته شده است همین است و غیر از این نیست. بنابراین این کتاب و صحبت‌های بنده، جای نقد و انتقاد دارد».

وی با بیان اینکه بنده دانش‌آموزان را همواره تشویق می‌کردم که با استدلالی اگرچه ساده و ابتدایی، نوشته‌های کتاب درسی و سخنان من را نقد کنند و بخشی از نمره ارزشیابی مستمر را به این کار اختصاص می‌دادم، افزود: تمام تلاشم بر آن بود که دانش‌آموزان ارتباط و پیوند رویدادهای مهم تاریخی را درک کنند. در واقع سعی می‌کردم به جای آنکه فراگیران را تشویق و اجبار کنم که حجم بیشتر و بیشتری از واژه ها و جمله‌های کتاب را به خاطر بسپارند، زمینه ‌و موقعیتی فراهم بیاورم که اندکی در چرایی و نتایج رویدادها و تحولات مهم و سرنوشت‌ساز تاریخی تأمل و تفکر کنند و بیندیشند که این رویدادها چرا و چگونه اتفاق افتاده است و پیامد آنها چیست؟ از طریق درک و فهم روابط علی و معلولی پدیده‌های تاریخی است که گذشته با حال و آینده پیوند می‌خورد و یادگیری تاریخ معنادار می‌شود.

عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در پاسخ به این پرسش که «آیا شما دانش‌آموزی داشتید که تجدید شده باشد؟»، گفت: نمی توانم بگویم تجدیدی نداشته‌ام، اما خیلی کم بوده است. تا آنجا که امکان‌پذیر بوده است مجموعه فعالیت‌ها و تلاش‌های دانش‌آموز در طول سال تحصیلی را در نظر می‌گرفته‌ام و ارزشیابی می‌کردم. البته طبیعی است که برخی از دانش‌آموزان در مجموع از شرایط و وضعیت مطلوب و مناسبی برخوردار نباشند.

وی در پاسخ به این پرسش که «برای شیرین شدن درس تاریخ چه کردید؟» بیان داشت: اگر طراحی آموزشی یعنی مجموعه محتوا و اجرا به شکلی باشد که شرایط و موقعیت‌های متنوعی را برای یادگیری و برقراری ارتباط میان محتوای یادگیری با زندگی متربیان فراهم آورد، قائدتاً آموزش و تربیت برای متعلمان جذاب و خوشایند می‌شود اما اگر این اتفاق نیفتد و متربی نتواند با محتوا و آموزش پیوند برقرار کند و یا به عبارتی محتوا و روش‌های اجرای برای او معنادار و مسئله زندگی نباشد، انگیزه‌هایش کم و کمتر می‌شود و از بین می‌رود.

عضو هیأت علمی گروه مطالعات اجتماعی دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تصریح کرد: از سوی دیگر شرایط، توانایی و علایق دانش‌آموزان یکسان نیست و باید تفاوت دانش‌آموزان را در درس‌ها و حوزه‌های مختلف مدنظر قرار داد و نمی‌توان توقع داشت که تمام دانش‌آموزان در یک سطح و اندازه علاقه نشان بدهند و به یک میزان در فرایند یادگیری- یاددهی فعالیت و مشارکت کنند.

وی ادامه داد: در بخش تاریخ کتاب مطالعات اجتماعی تلاش شده است تا با انتخاب محتوای متنوع و جذاب و طراحی فعالیت‌های مختلف در سرتاسر فصول و درس‌ها و نیز گزینش و درج تصاویر، نقشه‌ها و نمودارهای تاریخی، موقعیت‌هایی فراهم آید که دانش‌آموزان با علاقه‌مندی درگیر فرایند آموزش و یادگیری تاریخ شوند و صرفاً عنصری منفعل در کلاس درس نباشند.

*‌بسته آموزشی

پرتوی مقدم با اشاره به بسته آموزشی درس تاریخ گفت: بسته آموزشی فراتر از کتاب درسی است و مجموعه‌ای از محتوایی است که در قالب و شکل‌های مختلف به دبیراندانش‌آموزان ارائه می‌شود و در قالب سی‌دی به دانش‌آموزان ارائه می‌شود.

وی افزود: اطلاعات جانبی دیگر هم برای دانش‌افزایی دبیر و دانش‌آموزان در قالب نرم‌افزارها و فایل‌های مختلف ارائه می‌شود و مجموعه اینها کمک می‌کند که یادگیری و آموزش تاریخ عمق و غنای بیشتری داشته باشد.

پرتوی مقدم در پاسخ به این پرسش که «کدام بخش تاریخ کتاب مطالعات اجتماعی پایه نهم برای شما جذاب‌تر است؟» گفت: به نظرم همه تاریخ جذاب است. تاریخ را نباید و نمی‌توان به صورت اجزا و عناصر منفصل و مجزا از هم دید. تاریخ خاصیت و ماهیتی سیال و فرایندی دارد یعنی همانند رودخانه‌ای است در حال حرکت است؛ گاه این رود شتاب و سرعت می‌گیرد و گاه از سرعت و شتاب آن کاسته می‌شود. با این حال به تاریخ اجتماعی و تاریخ فرهنگ علاقه بیشتری دارم و به نظرم می‌رسد که فرهنگ لایه‌های زیرین و بنیادی هویت تاریخی ایرانیان را می‌سازد.

وی اضافه کرد: فرهنگ ایرانی ـ اسلامی نقش مهم و مؤثری در تداوم و تحول و پویایی تاریخی انسان و جامعه ایرانی، آن هم در کوران فراز و فرودهای بزرگ سیاسی و نظامی داشته است. بر پایه پژوهشی که صورت گرفته، ایرانیان نزدیک به 1200 جنگ را پشت سر گذاشته‌اند؛ در حالی که برخی اقوام و جوامع با چند جنگ از صحنه تاریخ محو شدند و الان اسمی از آنها باقی نمانده است. مهم این است که دانش‌آموزان با مطالعه و کاوش در تاریخ، زمینه‌ها و ریشه‌های تداوم تاریخی خود را بشناسند تا  تاریخ برایشان معنا دار شود و در پی پاسخ به این چند پرسش اساسی باشند: کِه بوده‌اند، و از کجا آمده‌اند و چگونه آمده‌اند و الان در کجا قراردارند؟

گفت‌وگو از مریم عابدینی

انتهای پیام/

http://fna.ir/JV5A32

ویدیو مرتبط :
سلسله مباحث تاریخ سیاسی اسلام-جلسه چهارم