پنجاه بدر آئین سنتی مردم قزوین برای پاسبانی از طبیعت

با گذشت 50 روز از نوروز، قزوینی ها در آیینی خاص، مراسمی مشابه سیزده بدر را در روز 19 اردیبهشت به همراه عرضه غذاهای سنتی و اعمال عبادی خاص در باغات این شهر بجا می آورند.

آب در زندگی قزوینی ها، مقدس ترین و حیاتی ترین عنصر طبیعت است چه اینکه معیشت انسان ها در این ناحیه با درخت و گیاه عجین شده و درخت و گیاه بدون آب معنایی و انسان نیز بدون ثمرات درخت و گیاه حیاتی ندارد. قزوین برخلاف این مهر و موم ها که شاهد غارت منابع آبی خود بود، هرگز سرزمین بی آبی و خست آسمان محسوب نمی شده بلکه در طول قرن ها این ناحیه با برخورداری از کوه هایی که محاط بر شهر بودند و چشمه های جوشان و رودخانه های دائمی که از این کوه ها جاری می شد، همواره در میان کمربندی از باغات انبوه و زمین های کشاورزی سرسبز محصور بود.

بنابراین هیچ چیز نمی توانست مانند بحران کم آبی، حیات و معیشت مردمان این خطه را تهدید کند. کم آبی یعنی کم محصولی، گرسنگی و کم درآمدی و تکرار آن یعنی مرگ همه چیز. اما برعکس سال زراعی پر آب و به دوراز کم آبی، برای قزوینی ها سعادتی پربار بود که باید به شیوه ای از عهده شکر آن و تقاضای تکرار آن برمی آمدند.

پس مراسم و مناسکی برای روز باران و تکریم آب تدارک دیده و این روز می بایست در انتهای سال بارش برگزار می شد. 50 روز پس از آغاز بهار یعنی درست در روز 19 اردیبهشت ماه در قزوین انتهای سال باران محسوب می شود و در پایان این 50 روز اگر قزوینی ها سال پربارانی را تجربه کرده باشند نماز شکر وگرنه نماز باران را بجا می آوردند تا برای سال بارانی جدید شاهدباز بودن درهای آسمان باشند بر همین اساس در ادوار بعدی این آیین بانام پنجاه بدر در قزوین معروف شد و تا دوره معاصر کماکان ادامه داشته است.

از طبخ غذای نذری تا قرائت دعای شکر

آنچه امروز به عنوان رسم پنجاه بدر در قزوین به یادگار مانده بیش تر شامل مناسکی که یادگار عصر قاجار است، می شود.

پخت و توزیع غذاهای نذری ازجمله آش رشته و دُیماج و انواع تنقلات چون شیرینی باقی مانده از عید، خوردن هندوانه، آجیل مشگل گشا و میوه نیز بخش دیگری از مراسم پنجاه به در را شامل می شود.

این مراسم معمولا با جمعیتی بین 3 تا 5 هزار نفر در باغ های جنوبی قزوین در قسمت مصلا برگزار می شود هرچند که گاه نیز این جمعیت پارک های دیگر نواحی شهر را برای برگزاری این مراسم انتخاب می کنند ما مرکز اصلی انجام این آیین منطقه مصلا است.

پنجاه بدر آیین مخصوص قزوین

کارشناس مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان در مورد این مراسم می گوید: مردم قزوین این آیین را که با نماز همراه بوده پنجاهمین روز اول سال یعنی نوزدهم اردیبهشت ماه در مصلای شهر که از بناهای دوره قاجار است، برگزار و از نماز آن به عنوان «صلاه الاستسقاء» یاد می کردند که البته از نمازهای مستحبی محسوب می شود.

مجتبی عباسی کارشناس میراث ادامه می دهد: بر همین اساس آیین پنجاه بدر با این کیفیت برگزاری یکی از رسوم اجتماعی و فرهنگی خاص شهر قزوین است.

وی با اشاره به موقعیت جغرافیایی دشت قزوین توضیح می دهد: موقعیت اقلیمی قزوین به گون ه ای بوده که بعد از نوروز نیاز به باران و بارندگی در آن بسیار مهم است به گونه ای که مردم این ایام را «بخت باران» نام گذاری کرده بودند و همین موضوع می رساند که بارندگی را برای باغستان های شهر بخت و اقبال می دانستند.

عباسی ادامه داد: در خصوص آیین پنجاه بدر به نظر می رسد با آیین «گاه انبارها» نزدیکی داشته باشد این آیین از جشن هایی بوده که به طور معمول میان روزهای 14 تا 20 اردیبهشت برگزار می شده که سنت آن به پیش از اسلام باز می گردد البته بر اساس برخی نظریه ها آیین پنجاه بدر قزوین نوعی آیین ستایش الهه آب بوده است.

وی معتقد است می توان پنجاه بدر را از بعد جمعی در برگزاری عبادات و نیز بعد فردی در انجام مناسکی خاص بررسی کرد. وی ادامه می دهد: بر همین اساس در بعد جمعی می توان به آیین باران خواهی و نیایش به صورت دسته جمعی اشاره کرد و در بعد فردی هم به مناسکی که افراد به تنهایی انجام می دهند مانند پخت و توزیع غذاهای نذری و حاجت خواهی از آب و سنگ انداختن در آب اشاره کرد.

نفوذ عقاید سنتی در پنجاه بدر

پنجاه بدر در کنار همه ظرایف اجتماعی و قدمت آئینی یک مراسم سنتی آمیخته با مراسم مذهبی است. با این حال برخی از مناسک اجراشده در این روز ریشه چندانی در منابع و دستورات شرعی ندارد.

رسم چسباندن سنگ به دیوار و رها کردن آن که اتصال یا عدم اتصال آن به دیوار برآورده شدن یا نشدن حاجات و آرزوها را نشان می دهد نمایانگر بخش سنتی آئین سنتی پنجاه بدر است.

عباسی در همین رابطه بیان می کند: یکی از آیین های پنجاه بدر چسباندن سنگ به بدنه یا دیواره های آب انبار موجود در حاشیه مصلا بوده که آن نیز به دوره قاجار تعلق دارد. مردم معتقد بودند چنانچه سنگ آن ها به بدنه آب انبار چسبانده شود در طول سال حاجت آن ها برآورده خواهد شد. البته آیین های یادشده همچنان هم در پنجاه بدر در قزوین به صورت کمرنگ تری نسبت به گذشته ادامه دارد.

با این حال جنبه مذهبی پنجاه بدر بر جنبه سنتی آن غلبه داشته است چنانکه پیش تر در این روز نماز باران به جماعت برپا می شد و مردم این مراسم را ابتدا در مسجدی که در جنب مصلا قرار داشته برگزار می کردند سپس در سبزه زارهای اطراف مسجد به تفرج می پرداختند.

کارشناس مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان می گوید: بر اساس شواهد این مسجد نیز به دوره قاجاریه تعلق دارد که همراه با مصلا و آب انبار به ثبت ملی رسیده است البته امروزه در اختیار هیئت امنا قرار دارد.

تلاش برای احیای بیش از پیش آیین سنتی

معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با تأکید بر ضرورت احیا و حفظ سنت پنجاه بدر بیان می کند: طی سالیان گذشته سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان برای احیا این سنت اقدام به برپایی بازارچه صنایع دستی و عرضه آش، دیماج و نان سنتی و تنقلات دیگری در حاشیه این مراسم کرده است.

آرش ضیاءآبادی می گوید: محدوده مصلا و مسجد صاحب الزمان (عج) حریم مصوب دارد ازاین رو ساخت وساز در آن مجاز نیست و باید بر اساس ضوابط در راستای رفع تخلف آن اقدامات لازم به عمل آید.

وی ادامه می دهد: با توجه به قداست مسجد و ارزش تاریخی این مکان به لحاظ اجتماعی و معماری انتظار می رود برای احیا سنت پنجاه بدر و مرمت فضای مسجد، مصلا و آب انبار اعتبارات خاص تعلق گیرد و همکاری میان بخشی لازم به عمل آید تا شاهد برگزاری مناسب تر مراسم پنجاه بدر در شهر قزوین باشیم.

محافظت از طبیعت ضروری تر از سنت

متأسفانه طی ادوار گذشته برگزاری مراسم پنجاه بدر در قزوین با صدمات جبران ناپذیر زیست محیطی و تخریب وحشتناک طبیعت همراه بوده است.

چنانکه اگرچه این مراسم توسط 3 تا 5 هزار نفر در این منطقه برگزار می شود اما از آنجا که تمام این جمعیت برای تفرج به این ناحیه مراجعه می کنند هر سال پس از پایان این مراسم حجم بی سابقه ای از ظروف یک بار مصرف، بازمانده غذا و میوه و اقلام غیرقابل بازیافت در باغات جنوب قزوین رها می شود.

از سویی نیز با شکسته شدن شاخه ها و روشن کردن آتش باغات این منطقه در معرض تهدیدات جدی قرار دارد. این وضعیت در شرایطی که باغات سنتی قزوین در بدترین وضعیت ممکن بسر می برند به هیچ وجه عقلانی نیست و لازم است مردمی که برای تفرج به منطقه مصلا قزوین مراجعه می کنند پیش از آنکه به فکر انجام تفرج باشند دغدغه حفظ طبیعت شهر قزوین را داشته باشند.

پنجاه بدر فرصتی برای پاسبانی از طبیعت خدادادی

پنجاه بدر گذشته از این که در قزوین و یا هر استان دیگری از کشور برگزار شود یک رسالت مقدس در ورای خود نهفته دارد که این رسالت شامل نگاهبانی از طبیعتی می شود که همه حیات و معیشت انسان ها به آن بستگی دارد.

باقی جنبه های پنجاه بدر ریشه در سنت تاریخی این دیار دارد که به اندازه رسالت ذاتی پنجاه بدر اهمیت ندارد.

ازاین رو با نگهبانی از منابع آبی، باغات سنتی و جنگل های استان و پرهیز از وارد ساختن هر نوع آسیبی به طبیعت می توان شاهد بودکه به جای 19 اردیبهشت ماه هر روز سال پنجاه بدر و روز پاسبانی از طبیعت باشد.